İran prezidenti Rəisi kim idi? Onun ölümündən sonra bazarlar neft qiymətlərini ciddi izləyir

“Tehran qəssabı” kimi tanınan ultra-mühafizəkar sərt xətt tərəfdarı olan Prezident Rəisinin İranın Ali Rəhbəri, Ayətullah Əli Xameneinin varisi olacağı gözlənilirdi. O, 1980-ci illərdə siyasi məhbusların kütləvi edamına görə ABŞ tərəfindən sanksiyaya məruz qalmışdı.

Sərt və dini mühafizəkar siyasətçi olan Raisinin məhkəmə və dini elitada dərin əlaqələri var idi. İran prezidenti İbrahim Rəisi bazar ertəsi səhər Şərqi Azərbaycan əyalətində digər yüksək vəzifəli şəxslərlə birlikdə getdiyi helikopterin qəzaya uğramasından sonra öldüyü elan edilib.

Məşhəddə anadan olmuş 63 yaşlı siyasi xadim uzun müddət İranın ən yüksək nüfuzu olan Ali Rəhbər Ayətullah Əli Xameneinin varisi hesab olunurdu. Məhkəmə və dini elitada dərin əlaqələri olan, sərt və dini mühafizəkar siyasətçi olan Raisi ilk dəfə 2017-ci ildə prezidentliyə namizədliyini irəli sürdü, lakin uğursuz oldu. Nəhayət, 2021-ci ildə seçildi.

Erkən illər
Rəisi hələ 15 yaşında ikən məşhur Qum dini seminariyasında təhsil almağa başlamış və dövrün bir sıra müsəlman alimlərindən dərs alıb. 

20 yaşınadək yəni paytaxt Tehrana prokuror müavini işləməyə gedənə qədər ardıcıl bir neçə şəhərlərə prokuror təyin edilib.

1983-cü ildə Məşhədin məscid imamı Əhməd Alamolhodanın qızı Cəmilə Alamolhoda ilə evlənib, iki qızı var. 1988-ci ildə beş ay ərzində o, siyasi məhbusların bir sıra edamlarına nəzarət edən komitənin üzvü olub, bu keçmiş onu İran müxalifəti arasında populyarlaşdırmayıb və ABŞ-ın ona qarşı sanksiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələnib. 1989-cu ildə İranın ilk ali dini lideri Ayətullah Ruhullah Xomeyninin ölümündən sonra Tehranın prokuroru təyin edilib.

Rəisi 2016-cı il martın 7-də Məşhəddə ən böyük dini fond olan Astan Qüds Rəzəvinin sədri olmaqla Xomeyninin əvəzi Ayətullah Xameneinin rəhbərliyi altında rütbələrdə yüksəlməyə davam etdi və bu, onun İran quruluşundakı statusunu möhkəmləndirdi.

Prezidentliyə namizəd
Rəisi ilk dəfə 2017-ci ildə yenidən prezidentliyə namizəd olan Həsən Ruhaniyə qarşı prezidentliyə namizədliyini irəli sürmüşdü. Ruhani İranın 2015-ci ildə imzaladığı nüvə sazişi üzrə dünya gücləri ilə danışıqlara nəzarət etmiş, sanksiyaların yüngülləşdirilməsi müqabilində onun nüvə proqramını məhdudlaşdırmışdı.

2015-ci il razılaşmasının tənqidçisi - Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı (JCPOA) kimi tanınan - Raisi İranın siyasi sistemində siyasi mötədil kimi görünən Ruhanidən daha sərt blokdan gəldi.

Məğlubiyyətdən sonra Rəisi növbəti prezidentlik kampaniyasını planlaşdırmağa başladı. 2021-ci ilin iyununda o, səslərin 62 faizini qazandı, lakin bir neçə islahatçı və mötədil namizədin seçkilərdə iştirakına mane olduqdan sonra seçki aşağı fəallıqla - 48,8 faizlə nəticələndi.

O vaxta qədər, ABŞ-ın - o vaxtkı prezident Donald Trump-ın dövründə - birtərəfli qaydada İrana qarşı sanksiyaları geri götürdükdən və onun iqtisadiyyatına ciddi təsir göstərdikdən sonra JCPOA bərbad vəziyyətdə idi.

COVID-19 pandemiyası vəziyyəti daha da pisləşdirdi və 2021-ci ilin avqust ayına qədər ölənlərin sayı 97,000-i keçdi.

Qarşıdurma tərəfləri
Rəisi beynəlxalq miqyasda da qarşıdurmadan çəkinmədi. ABŞ-ın JCPOA-ya qarşı mövqeyindən və digər imzalayanların paktı xilas edə bilməməsindən qəzəblənən Rəisi İranın nüvə proqramını gücləndirdiyini, lakin bomba ilə maraqlanmadığını açıqladı.

Bu yaxınlarda o, İranı İsraillə qarşıdurmadan çıxardı, çünki iki ölkə İsrailin Qəzzaya amansız hücumu ilə üzləşdi və indi bu savaşlar səkkizinci ayına yaxınlaşır.

İran İsrailin Fələstinli mülki şəxslərə qarşı amansız hücumlarını, eləcə də İsrailə və onun Qərb müttəfiqlərinə qarşı “müqavimət oxu” adlanan regional müttəfiqlərini açıq şəkildə qınayıb.

Aprelin əvvəlində Dəməşqdəki İran konsulluğunun binasına hücum zamanı yüksək komandir və onun müavini də daxil olmaqla 7 nəfər həlak olub. Demək olar ki, iki həftə ərzində Rəisinin hər çıxışı ciddi araşdırma obyekti olub, çünki dünya Tehranın cavabını gözləyirdi.

İran, 2011-ci ildə 13 illik vətəndaş müharibəsinə səbəb olan dinc etirazlara zorakılıqla cavab verməyi əmr edəndən bəri prezident Bəşər Əsədi dəstəkləyərək, Suriya ilə illərdir yaxın əlaqələr saxlayır. İran hərbi və taktiki dəstəyi ilə Suriyada təsirini genişləndirib, müttəfiq Livanın Hizbullah qrupu isə Əsədin qüvvələrini gücləndirib.

Müəyyən edilmiş xarici siyasəti davam etdirmək və ölkə daxilində və beynəlxalq miqyasda yeni qarşıdurmaları idarə etmək arasında Rəisi mübahisəli bir prezident olduğunu sübut etdi.

Bununla belə, onun İran quruluşunun bütün səviyyələrində güclü əlaqələri onu ikinci müddətə və ola bilsin ki, ölkədə ali lider postuna güclü namizəd etdi.

Rəisinin ölümü neft bazarlarına necə təsir göstərə bilər?
İran əsas neft istehsalçısıdır və İranın iştirak etdiyi hər hansı münaqişənin daha geniş Yaxın Şərq regionunu daha da təhdid edə və sabitliyi poza biləcəyindən ehtiyatlanır. İranın hazırda Qırmızı dənizdən keçən gəmilərə hücumları ilə beynəlxalq ticarətə mane olan Yəməndən olan husiləri dəstəklədiyi hesab edilir.

Mərhum prezidentin ölümü maliyyə bazarlarına, xüsusən də əmtəələrə təsir edir, çünki İranın ötən ay İsrailə pilotsuz təyyarə hücumu nəticəsində daha da sabitsizləşən qlobal iqtisadiyyatdakı mövqeyi az deyil.
13 aprel hücumu zamanı İsrail prezidenti İsaak Hersoq Sky News-a deyib: “Biz Tehran və İsrail adlanan hadisələrə aydın şəkildə baxmalıyıq. Biz sülh axtarışındayıq. Biz dəfələrlə qonşularımızla sülhə getmişik. Təəssüf ki, hər şey oktyabrın 7-də, İranın nümayəndəsi HƏMAS-ın İsrail vətəndaşlarına qarşı ağlasığmaz vəhşicəsinə qətliam törətməsi ilə başladı, qalanı isə tarixdir. Biz bunu bilməliyik. 
"Bu, əsl müharibə kimidir. Yəni, bu, müharibə elanıdır".

P.S. Material "al jazeera" və digər nüfuzlu nəşrlərin məlumatları əsasında hazırlanıb.