Azərbaycanın "neftsiz büdcə vəziyyəti" necədir? - TƏHLİL

27 avqust 2025

Azərbaycanda icmal büdcənin qeyri-neft baza kəsirinin qeyri-neft ÜDM-ə nisbəti 2025-ci ilin yanvar-iyun ayları üzrə nəticədə 13,5 faiz səviyyəsində olub. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan hökuməti hələ də qeyri-neft gəlirləri ilə öz xərclərini tam qarşılaya bilmir, büdcənin dayanıqlığı əsasən neft pullarına söykənir.

Sadə şəkildə izah etməyə çalışaq.

İcmal büdcə nədir?

İcmal büdcə – dövlət büdcəsi, Dövlət Neft Fondu və büdcədənkənar dövlət fondlarının birlikdə ümumi büdcəsidir. Yəni bütün dövlət maliyyəsini əhatə edən “böyük büdcədir”.

Qeyri-neft baza kəsiri nədir?

Qeyri-neft büdcə kəsiri – əgər neft gəlirlərini kənara qoysaq, dövlətin gəlirləri ilə xərcləri arasında yaranan fərqdir.

Baza kəsiri isə hökumətin neftdən və qeyri-davamlı gəlirlərdən (birdəfəlik gəlirlərdən) asılı olmadan, daimi və sabit gəlirlər hesabına xərclərini ödəyə bilib-bilmədiyini göstərir.

Yəni bu göstərici hökumətin “neftsiz büdcə vəziyyəti”ni ölçür.

Qeyri-neft ÜDM-ə nisbəti nə üçün istifadə olunur?

Qeyri-neft ÜDM – ölkənin neft və qaz sektorunu çıxmaqla qalan iqtisadiyyatıdır (kənd təsərrüfatı, sənaye, xidmətlər və s.).
Bu nisbət, dövlətin neft gəlirlərinə nə qədər bağlı olduğunu ölçür.

Əgər göstərici çox yüksəkdirsə, bu o deməkdir ki, dövlət neftsiz büdcəsini saxlamaq üçün çoxlu kəsir verir və iqtisadiyyatı daşımaq üçün əsasən neft pullarına güvənir.

Əgər göstərici aşağıdırsa, deməli, hökumət qeyri-neft gəlirlərindən öz xərclərini ödəməkdə daha müstəqildir.

Konkret rəqəm: 13,5%

Cari ilin birinci yarısında qeyri-neft baza kəsiri qeyri-neft ÜDM-in 13,5%-i olub.
Bu deməkdir ki:

Neft gəlirləri nəzərə alınmasa, dövlətin xərcləri qeyri-neft iqtisadiyyatının yaratdığı dəyərin 13,5%-i qədər artıqdır.

Yəni dövlət büdcəsi hələ də neftdən gələn vəsaitlərə çox güclü şəkildə bağlıdır.

13,5%-lik səviyyəni beynəlxalq standartlarla müqayisə etsək göstərici belədir:

1. Azərbaycan – 13,5% (2025-ci ilin I yarısı)

Bu səviyyə hələ də yüksəkdir və büdcənin neft gəlirlərinə çox bağlı olduğunu göstərir.

Beynəlxalq Maliyyə Fondu (IMF) uzun illərdir tövsiyə edir ki, bu göstərici 5–7% civarında olsa, daha dayanıqlı sayılar.

2. Norveç

Norveçdə qeyri-neft büdcə kəsiri adətən qeyri-neft ÜDM-in 5%-dən aşağı olur.

Onlar “Neft Fondu” (Government Pension Fund Global) vasitəsilə qayda tətbiq ediblər: büdcə xərcləri fondun gəlirlərindən yalnız 3%-ə qədər istifadə edə bilər. Bu səbəbdən Norveçdə neft gəlirlərindən asılılıq minimaldır.

3. Səudiyyə Ərəbistanı

Son illərdə neft qiymətlərinə baxmayaraq, qeyri-neft büdcə kəsiri ÜDM-in 10–15% civarında dəyişir.

Yəni Azərbaycanın hazırkı 13,5%-lik göstəricisi Səudiyyənin tipik səviyyəsinə yaxındır.

Onlar da hələ də iqtisadiyyatı şaxələndirməyə çalışır. Bunun üçün “Vision 2030” proqramı qəbul edilib.

4. Qazaxıstan

Qazaxıstanda qeyri-neft büdcə kəsiri adətən ÜDM-in 8–10%-i ətrafında olur.

Son illərdə neft qiymətləri yüksək olanda bu göstəricini azaltmaq mümkün olub, amma hələ də yüksəkdir.

5. Küveyt və BƏƏ

Bu ölkələrdə göstərici çox dəyişkəndir, amma orta hesabla 5–8% civarındadır.

Xüsusilə BƏƏ qeyri-neft iqtisadiyyatına (turizm, maliyyə, logistika) böyük sərmayə qoyduğuna görə göstərici nisbətən aşağıdır.

Yekun müqayisə onu göstərir ki, Azərbaycanın göstəricisi hələ də yüksəkdir və Səudiyyə Ərəbistanı ilə oxşar səviyyədədir. Norveç və BƏƏ kimi ölkələrdə isə daha aşağıdır, çünki onlar qeyri-neft sektorunu güclü inkişaf etdiriblər.

13,5%-lik qeyri-neft baza kəsiri göstəricisinin Azərbaycan üçün hansı risklər və imkanlar yaratdığına baxaq:

Risklər

Neftdən yüksək asılılıq

Büdcə gəlirlərinin böyük hissəsi hələ də neft və qazdan asılıdır.

Neft qiymətləri enəndə dövlət xərclərini maliyyələşdirmək çətinləşir.

Maliyyə sabitliyi təhdidi

Qeyri-neft gəlirləri kifayət qədər güclü olmadığından, uzunmüddətli sabitlik üçün Mərkəzi Bank və Dövlət Neft Fondunun ehtiyatlarından istifadə zəruri olur.

İnflyasiya təzyiqi

Neft gəlirləri çox olanda xərcləmə artır, bu da daxili bazarda qiymətlərin qalxmasına səbəb ola bilər.

İnvestisiya riskləri

Xarici investorlar üçün iqtisadiyyatın neftdən yüksək asılılığı risk siqnalıdır, çünki gələcək sabitlik daha çox neft bazarının dəyişkənliyindən asılıdır.

İmkanlar

Maliyyə yastığı (ehtiyatlar)

Dövlət Neft Fondunda kifayət qədər böyük ehtiyatların olması riskləri kompensasiya edir. Bu, büdcə kəsirini maliyyələşdirmək imkanı verir.

Şaxələnmə fürsəti

Neftdən asılılığın hələ də yüksək olması hökumət üçün siqnaldır ki, kənd təsərrüfatı, turizm, logistika, sənaye və texnologiya sahələrinə daha çox sərmayə qoymalıdır.

İnfrastruktur və insan kapitalına sərmayə

Yüksək neft qiymətləri fonunda əldə edilən əlavə gəlirlər qeyri-neft sektorunun inkişafına yönləndirilərsə, uzunmüddətli sabitlik təmin edilə bilər.

Beynəlxalq təcrübədən öyrənmək

Norveç modelinə yaxınlaşmaq (neft gəlirlərini yalnız müəyyən limitdə xərcləmək) Azərbaycana fiskal intizamı gücləndirmək imkanı verir.

Bu göstəricilər əsasında üç sseenariyə baxaq:

Optimist ssenari

Neft qiymətləri: 75–85 USD aralığında sabit qalır.

Dövlət siyasəti:

Neft gəlirlərindən daha az istifadə olunur, Dövlət Neft Fondunda ehtiyatlar böyüdülür.

Büdcə xərcləri daha çox qeyri-neft iqtisadiyyatına yönləndirilir (kənd təsərrüfatı, sənaye, turizm, texnologiya).

Nəticədə:

Qeyri-neft baza kəsiri 13,5%-dən tədricən 8–9%-ə enir.