Fransanın Telegram-a qarşı şikayətlərindən biri onun kəşfiyyat xidmətləri ilə əməkdaşlıqdan imtina etməsidir. Apple, Google və Meta-nın təcrübəsi necədir?
Telegram-ın yaradıcısı Pavel Durov avqustun 25-nə keçən gecə Fransada 12 maddə ilə aparılan cinayət işi çərçivəsində saxlanılıb. Onların arasında narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsində iştirak, uşaq pornoqrafiyasına sahib olmaq və haker proqramlarının yayılması var. Siyahıda səlahiyyətli orqanların sorğusu əsasında məlumatın təqdim edilməsindən imtinaya dair bənd vurğulanır. Telegram-ın yaradıcısı kəşfiyyat orqanları ilə əməkdaşlıqdan kökündən imtina etməsi və messencerində ciddi moderasiya tətbiq etməsi ilə tanınır. Bu o deməkdirmi ki, liderləri azadlıqda olan digər böyük texnologiya şirkətləri - “Apple”, “Meta” və digər şirkətlər kəşfiyyat agentlikləri ilə sıx əməkdaşlıq edirlər?
Apple
Apple illərdir məhsulun təqdimatlarında istifadəçilərinin məxfiliyini necə qiymətləndirdiyindən danışır. Bu, Apple buludunda deyil, cihazların özlərində olan məlumatlar üçün xüsusilə doğrudur.
Ən məşhur hadisə 2016-cı ildə baş verib. FTB məhkəmə vasitəsilə Apple-dan Kaliforniya ştatının San Bernardino şəhərində 14 nəfərin qətlində iştirak edən terrorçunun telefonuna çıxışı təmin etməyi tələb edib. Şirkət əməkdaşlığa razılıq verib və səlahiyyətlilərə lazımi məlumatların əldə edilməsinə kömək edə biləcək bir neçə variant təklif edib.
Lakin Apple məhkəmənin bir tələbini yerinə yetirməkdən qəti şəkildə imtina etdi: şirkətə iOS-un xüsusi versiyasını yaratmaq tapşırıldı ki, bu da terrorçunun iPhone-unu sadəcə kobud zorlama parolları ilə sındırmağa imkan verəcək. Şirkət bildirib ki, bu nəzəri cəhətdən mümkündür, lakin iOS-un arxa qapı ilə görünüşü istifadəçilərin şəxsi məlumatlarının təhlükəsizliyini təhlükə altına salacaq təhlükəli presedent yarada bilər. Bundan əlavə, bu, dövlətə həm istifadəçilərə nəzarət etmək, həm də texnologiya şirkətlərinə daha da təzyiq etmək üçün daha çox imkanlar verəcəkdi.
Nəticədə, Amerika səlahiyyətliləri nəhayət üçüncü tərəf - Avstraliya şirkəti olan Azimuth Security-nin xidmətlərindən istifadə edərək qatilin telefonuna giriş əldə etdilər. Və bu, bütün dünyada kəşfiyyat agentliklərinə əməliyyat sistemlərindəki boşluqlardan istifadə edərək elektron cihazları sındırmağa kömək edən yeganə şirkət deyil. Məsələn, İsrailin Cellebrite şirkəti 2024-cü ilin iyulunda seçki kampaniyası zamanı Donald Trampı güllələyən Tomas Metyu Kruksun telefonundan məlumat əldə etməyə kömək edib. O, FTB-yə proqram təminatının hələ hazırlanmaqda olan yeni versiyasını təqdim edib və onun köməyi ilə Android əməliyyat sistemli Samsung smartfonu 40 dəqiqə ərzində sındırılıb.
Kəşfiyyat orqanları üçün iOS-un xüsusi versiyasının yaradılması ilə bağlı Apple-ın prinsipial mövqeyi şirkətin hakimiyyət orqanları ilə ümumiyyətlə əməkdaşlıq etməməsi demək deyil. 2017-ci ildə Texasın Sazerlend Sprinqs şəhərində baş verən qətliamdan sonra şirkət özü FTB-yə kömək təklif edib. Yəqin ki, söhbət telefonu sındırmaqdan yox, məhkəmə qərarı ilə iCloud bulud yaddaşının məzmununa çıxışın təmin edilməsindən gedirdi
Apple bir dəfə az qala öz cihazlarında istifadəçilərin qeyri-qanuni məlumat saxlaması barədə polisə xəbər verəcək funksiyanı təqdim etdi. Bu, 2021-ci ildə şirkət istifadəçilərin iPhone və iPad-lərində fotoşəkilləri skan edən və onları uşaq pornoqrafiyası üçün yoxlayan sistem tətbiq etmək qərarına gələndə baş verdi. Apple, bu xüsusiyyətin istifadəçilərə casusluq etmək üçün istifadə edilməyəcəyini iddia etdi. Lakin hüquq müdafiəçilərinin tənqidindən sonra şirkət sistemin tətbiqini dayandırdı və 2022-ci ilin sonunda bu ideyadan nəhayət imtina etdi.
Şirkət mütəmadi olaraq dünyanın hər yerindən hakimiyyət orqanlarının sorğuları ilə bağlı hesabatlar dərc edir. Bunlar adətən iTunes və ya iCloud hesab məlumatları və ya birbaşa iCloud-da saxlanılan məlumatları əhatə edir. Belə ki, 2019-cu ilin ilk altı ayında təkcə ABŞ-da şirkət 3619 belə müraciət qəbul edib və onların 90%-ni təmin edib. 2023-cü ilin birinci yarısında onların sayı artıq 9813 nəfər olub. Məqbul sorğuların faizi dəyişməyib.
Rusiyadan da müraciətlər gəlməkdə davam edir, lakin şirkət son hesabat dövründə iki sorğu üçün məlumat verməkdən imtina edib.
Çin isə dövlət rəsmilərinə Apple telefonlarını işlətməyi qadağan edib. Səbəb də məhz məlumatların ötürülməsi ehtimalı ilə bağlıdır.
Meta
Meta təkcə Facebook və Instagram deyil, həm də Telegram-ın əsas rəqibi və Pavel Durovun daimi zarafatlarının hədəfi olan WhatsApp messencerinin sahibidir. Telegram-dan fərqli olaraq, WhatsApp bütün istifadəçi mesajlarını başdan ayağa şifrələyir. Həm də Telegram-dan fərqli olaraq, WhatsApp səlahiyyətlilərlə əməkdaşlıq edir.
Belə ki, elə ötən gün WhatsApp İranla əlaqəli hesablar şəbəkəsini bloklayıb. Onlar tanınmış şirkətlərin texniki dəstək işçisi kimi geyinərək ABŞ-da seçki kampaniyasının gedişinə təsir göstərməyə çalışıblar.
2021-ci ildə sızan FTB sənədindən məlum oldu ki, WhatsApp səlahiyyətlilərə digər ani messencerlərə nisbətən daha çox məlumat verir. Əgər order olarsa, xüsusi xidmət orqanları istifadəçinin ünvan kitabçasından kontaktları, habelə onun kontaktlarında qeyd olunan şəxslərin siyahısını əldə edə bilər. Eyni zamanda, “WhatsApp” hər 15 dəqiqədən bir hər mesajı göndərən və alan şəxs haqqında məlumat ötürə bilər. Düzdür, söhbət yazışmaların məzmunundan yox, yalnız metadatadan gedir. (Apple onları da təqdim edir, söhbət onun iMessage xidmətindən gedir), lakin bu yalnız istintaqın tələbi ilə baş verir.
WhatsApp eyni əvvəldən-sona şifrələmə səbəbindən mesajların məzmununu ötürə bilmir. Onun istifadəsi Avropadakı kəşfiyyat agentliklərinin tənqidinə səbəb olur - onlar hakimiyyət orqanlarını uşaq pornoqrafiyası ilə mübarizə aparmaq üçün istifadəçi mesajlarına çıxış əldə etməyə çağırırlar. Eyni zamanda, WhatsApp şifrələməni zəiflətməyə yönəlmiş qanunvericilik təşəbbüslərinə əsaslı şəkildə qarşı çıxır.
Meta hesabatlar göstərir ki, son 10 ildə dünya üzrə səlahiyyətlilərdən gələn sorğuların sayı 10 dəfədən çox artıb. 2023-cü ilin ikinci yarısında şirkət yarım milyondan çox istifadəçi və ya hesaba təsir edən 300 mindən çox sorğu (onların mahiyyəti göstərilməyib) qeydə alıb. Orta hesabla şirkət istəklərin 70%-dən çoxunu tam və ya qismən təmin edir. Qrafikə əsasən, Meta Rusiya hakimiyyətinin tələblərinə cavab verməyib.
Microsoft
Microsoft korporasiyası kəşfiyyat agentlikləri ilə bağlı böyük qalmaqala qarışmışdı. 2013-cü ildə ABŞ Milli Təhlükəsizlik Agentliyinin keçmiş əməkdaşı Edvard Snouden (hazırda Rusiyada yaşayır) jurnalistlərə şirkətin FTB və NSA ilə sıx əməkdaşlıq etdiyini təsdiqləyən sənədlər təqdim edib.
Xüsusilə, Microsoft hökumətin qeyri-rəsmi məlumat toplama proqramı PRISM çərçivəsində səlahiyyətlilərə öz e-poçt serverlərinə və bulud xidmətinə SkyDrive (indi OneDrive adlanır) girişi təmin edib. Bundan əlavə, xüsusi xidmət orqanları Skype-da audio və video zənglərdən məlumat toplaya biliblər. Microsoft, yalnız qanuni hökumət sorğularına cavab olaraq məlumatlara giriş təmin etdiyini söyləyib. Ancaq bu hallarda belə, kəşfiyyat xidmətlərinin şirkətin xidmətlərinə birbaşa çıxışı yoxdur.
Microsoft hökumət sorğularını üç kateqoriyaya bölür: mülki, cinayət və fövqəladə hal. Şikayətlərin əksəriyyəti cinayətlə bağlıdır. 2022-ci ilin ikinci yarısı üçün dərc edilmiş ən son hesabat Microsoft-un bu kateqoriya üzrə 24 738 sorğu aldığını və onların 60%-ni təmin etdiyini göstərir. Şirkət vurğulayır ki, o, xidmətlərinin abunəçiləri və əməliyyatları ilə bağlı məlumatları açıqlayıb, lakin məzmunu kəşfiyyat orqanları ilə paylaşmayıb. Eyni zamanda, Rusiyadan gələn 494 müraciətin hamısı cavabsız qalıb.
2018-ci ildə Google-un İnternet tənzimlənməsi baxımından ən sərt bazarlardan biri olan Çin bazarına daxil olmaq planları məlum oldu. Əslində, şirkət yeni auditoriyaya çıxışı açmaq üçün yerli hakimiyyət orqanlarının bütün tələblərini qəbul etməyə hazır idi.
Jurnalistlər şirkətin bir müddətdir ki, gizli Dragonfly layihəsi üzərində işlədiyini öyrəniblər. Bu, Çində bloklanmış bütün saytları avtomatik olaraq axtarış nəticələrindən silən və onu cari senzura məhdudiyyətlərinə uyğunlaşdıran Android platformaları üçün axtarış proqramıdır. Həmçinin, axtarış sisteminin regional versiyası müəyyən sorğulara, məsələn, dinc etirazlar və ya insan hüquqlarına məhəl qoymadı. Bir il sonra bu layihə bağlandı.
Google-da istifadəçilər haqqında müəyyən məlumatların açıqlanması ilə bağlı səlahiyyətli orqanlardan gələn sorğuların sayı durmadan artır. 2023-cü ilin ikinci yarısında ona 216 mindən çox müraciət daxil olub, onların 81 faizini təmin edib. Üstəlik, bu, bu materialda qeyd olunan yeganə şirkətdir ki, Rusiyadan gələn sorğulara cavab verməyə davam edir. Son hesabat dövründə 20 müraciətdən 40%-ni təmin edib, yəni səkkiz halda istifadəçilər haqqında tələb olunan məlumatları (tam və ya qismən) açıqlayıb.
TikTok
TikTok nümunəsi nümayiş etdirir ki, hətta əməkdaşlıq və hökumətin tələblərinə uyğunluq müəyyən bazarda problemlərin olmamasına zəmanət vermir. Şirkət nümayəndələri bir neçə ildir ki, Amerika hakimiyyətini sosial şəbəkənin ölkənin milli təhlükəsizliyinə təhlükə yaratmadığına inandırmağa çalışır.
TikTok ardıcıl olaraq Birləşmiş Ştatların tələblərinə əməl etdi: o, amerikalı istifadəçilərin məlumatlarını Oracle serverlərində saxlamağa başladı və sonuncunun mühəndislərinə tətbiqin mənbə koduna və məzmunun çatdırılma alqoritminə giriş imkanı verməyə razılaşdı. Bundan əlavə, TikTok-un rəhbəri Çu Şou Tzu ABŞ Konqresinin dinləmələrində iştirak edib və burada istifadəçi məlumatlarının təhlükəsizliyi ilə bağlı proseslərin necə strukturlaşdırıldığı barədə danışıb.
Lakin bütün bu hərəkətlər heç bir nəticə vermədi. Amerika səlahiyyətliləri hələ də hesab edirlər ki, Çin hökuməti TikTok-un sahibi olan ByteDance-i amerikalı istifadəçilərin məlumatlarını ona ötürməyə məcbur edə bilər. Baxmayaraq ki, bunun keçmişdə baş verdiyinə dair heç bir sübut yoxdur.
2024-cü ilin aprelində ABŞ prezidenti Co Bayden ByteDance-a TikTok-u 270 gün ərzində Amerika sahibinə satmağa məcbur edən qanun imzaladı. Əks halda, sosial şəbəkə tətbiqi ölkədəki App Store və Google Play mağazalarından silinəcək. Şirkət apellyasiya şikayəti verib və ona sentyabrın ortalarında baxılacaq.
OpenAI və digər AI şirkətləri
Süni intellektin inkişafı nisbətən yeni sahədir, lakin müxtəlif ölkələrin hakimiyyət orqanları artıq onu tənzimləməyə çalışırlar. 2024-cü il avqustun 1-də Avropa İttifaqında süni intellekt qanunu və ya “AI qanunu” qüvvəyə minib. Bu, müəyyən regionda süni intellektdən istifadəni tənzimləyən dünyada ilk sənəddir. Üstəlik, hətta Aİ-dən kənarda yerləşən, lakin Avropa ölkələrində məhsullarına çıxışı təmin edən tərtibatçılar da buna əməl etməlidirlər.
“AI qanunu” ilk növbədə istifadəçiləri süni intellektin nəzarətsiz inkişafı və istifadəsi nəticəsində yarana biləcək mümkün zərərlərdən qorumaq məqsədi daşıyır. Lakin tərtibatçılar üçün bu, modellərini yaratmaq və öyrətmək üçün ən azı əlavə hüquqi maneə deməkdir. Məsələn, “yüksək” risk səviyyəsinə malik layihələrin hərtərəfli yoxlanılması.
ABŞ-da, xüsusən də OpenAI, Google, Meta və Apple kimi ən böyük süni intellekt tərtibatçılarının qərargahlarının yerləşdiyi Kaliforniya ştatında onlar öz tənzimləyici qanunlarını qəbul etmək istəyirlər. Xüsusilə bu, səlahiyyətlilərə hər hansı AI sistemini təhlükəli hesab etdikləri təqdirdə öz mülahizələrini dayandırmağa imkan verəcəkdir. Qanun layihəsində nəzərdə tutulduğu kimi, illik icbari sertifikatlaşdırmanın tətbiqi əlavə hüquqi maneə yaratmaqla yanaşı, məxfi məlumatlara çıxış imkanı verəcək.
Bundan əlavə, bəzi ekspertlər hesab edirlər ki, “Qabaqcıl Süni İntellekt Modellərinin Təhlükəsiz İnkişafı Aktı” tərtibatçıları məhsullarından sui-istifadə edənlərə görə birbaşa məsuliyyət daşıyır. Bu, müəyyən mənada Pavel Durovun düşdüyü vəziyyətə bənzəyir. Bir çox süni intellekt tərtibatçıları artıq bu cür tənzimləmənin əleyhinə çıxıb və ya öz düzəlişlərini təklif ediblər.
Bəs Telegramın özü?
Əslində, Pavel Durovun messencerində bəzi məzmuna nəzarət etməyə imkan verən müəyyən alətlər var və eyni zamanda Telegram-ın səlahiyyətlilərlə münasibətlərində şəffaflığı təmin edir. Məsələn, bloklanmış hesabların və terrorla əlaqəli məzmunu yayan botların sayı barədə mütəmadi olaraq məlumat verən ayrıca kanal var. İstifadəçilərin bu cür mesajları proqramın özündə və ya poçt vasitəsilə bildirmək imkanı da var.
2018-ci ildə Rusiya hakimiyyətinin ölkədə messenceri bloklamaq üçün ilk cəhdindən az sonra Telegram məxfilik siyasətini yenilədi. İndi 8.3-cü bənddə bildirilir ki, platforma istifadəçinin terrorda şübhəli olduğunu təsdiqləyən məhkəmə qərarı alacağı təqdirdə onun İP ünvanını və telefon nömrəsini kəşfiyyat xidmətlərinə açıqlamağa hazırdır. Hələlik belə müraciətlərin daxil olmadığı vurğulanır. Sorğuları izləməyə imkan verən xüsusi bir bot var. Ümumi istifadə qaydalarında müəllif hüquqlarının qorunmasına həsr olunmuş bənd də var. Orada deyilir ki, Telegram əməkdaşları ictimai məkanda müəllif hüquqlarının pozulması ilə bağlı bütün şikayətləri nəzərdən keçirir. Yəni bu, botlara və kanallara aiddir, lakin şəxsi yazışmalara və qrup söhbətlərinə təsir etmir - onlarla bağlı sorğulara məhəl qoyulmur.
Bundan əlavə, istifadəçilər zorakı məzmun, pornoqrafiya, spam, uşaqlara qarşı qeyri-adekvat rəftar və saxta hesablar barədə birbaşa tətbiqdən məlumat verə bilərlər. Telegram-da neçə moderatorun işlədiyi və şikayətlərə nə qədər tez cavab verdikləri məlum deyil.
