Çevik düşüncə tərzini necə inkişaf etdirmək olar

“Bu sadəcə bir səhvdir”. Qızğın müzakirələr zamanı gördüyünüz ifadəni neçə dəfə eşitmisiniz? Bu cür qətiyyətli fikirlər bir şey barədə razılaşmağa və ya yeni məlumat öyrənməyə imkan vermir. Düşüncənin çeviksizliyi şəxsiyyətlərarası səviyyədə və daha geniş mənada münasibətlərimizə güclü təsir göstərir. Nəticədə qütbləşmiş düşüncə dağıdıcı münaqişə mənbəyinə çevrilir. 

Qütbləşmiş düşüncənin tələsi

Qütbləşmiş düşüncə (“ya hər şey, ya da heç bir şey” ideyası) – insanlara məna çalalarını dərk etməyə, bəzən isə formalaşdırmağa mane olan idrak növüdür. Bu, ümumi müdafiə mexanizmidir. Ümumiyyətlə, adətən qütbləşmiş düşüncə mövzusunda müzakirə olunan məsələlər bir şəxsə aid olur. 

“Dünya baxışımızı mənəvi və ya əqli cəhətdən nə qədər çox doğru hesab etsək, başqasının fikrini dinləmək bir o qədər çətin olur. Başqalarının nə qədər çox səhv olduğunu düşünsək (axmaq, gülünc, dar düşüncəli), güzəştə getmək, dəyişmək və vəziyyətdən çıxış yolunu tapmaq bir o qədər mümkünsüz görünməyə başlayır”, – deyə klinik psixoloq və psixoanalitik Jennifer Kunst qeyd edir. 

Nöqteyi-nəzərini diqqətlə düşünmək əvəzinə, qütbləşmiş düşüncə tərzinə sahib olan insanlar radikal fikirlərini bu şəkildə təsnif edirlər: “yaxşı” və ya “pis”, “həmişə” və ya “heç vaxt”, “hər şey” və ya “heç nə”. Belə bir təsnifat başqalarının (və ya özümüzün) sahib olduğu ideya və konsepsiyalara münasibətdə tətbiq edilə bilər. “Mən tamamilə uğursuz insanam” və ya “siz tamamilə yanılırsınız” kimi ifadələr qütbləşmiş düşüncəni yaxşı təsvir edir. 

Düşüncə tərzinin çeviksizliyi ilə seçilən insanlar gerçəklikdə daha mürəkkəb olan reallıqla qarşılaşırlar. Bu isə əksər hallarda onların həyat haqqında təsəvvürlərinin daha da radikallaşmasına səbəb olur. 

Çevik düşüncə tərzini inkişaf etdirməyin 3 yolu

Xoşbəxtlikdən, qütbləşmiş düşüncə şəxsiyyətin dəyişməz xüsusiyyətlərinə aid deyil. Hər birimiz bu bağımlılıqdan əziyyət çəkib, əsas da bəzi mövzulardan narahat olduğumuzu hiss etdikdə. Qeyd edək ki, zamanda çevik düşüncə həm də daha konstruktiv dialoqların necə qurulduğunu öyrənmək üçün faydalıdır. 

1. Avtomatik cavablara diqqət yetirin. Cavab aydın göründüyü üçün dərhal nəticə çıxardığınızı görəndə özünüzdən soruşun: “Bu nəticə həqiqətən mövzunun nüanslarını əks etdirir, yoxsa avtomatik olaraq yaranıb?”. Xüsusilə şəxsi təcrübəyə əsaslanan köklü inanclarımız ola biləcəyi məsələləri müzakirə edərkən avtomatik cavabları idarə etmək vacibdir. 
2. Saxta ikiliklərdən çəkinin. Çox vaxt süni şəkildə bir-birinə zidd olan və ya bir-birindən əsaslı fərqlənən iki fikir arasında asar çəkirik. Məsələn, “sənətə qarşı elm”, “xüsusi mülkiyyətə qarşı vergilər” və s. Mövcud iki variantla zidd olmayan digər seçimləri nəzərdən keçirin və ya bu iki variantın həqiqətən də bir-birinə zidd olub-olmadığını yoxlayın. 
3. Aşırı ümumiləşdirmələrdən qaçın. Statistikaya görə, aşırı ümumiləşdirmə bütün əhalini təmsil edə bilməyəcək kiçik bir qrupun apardığı sorğudan qlobal nəticələr çıxdıqda baş verir.  Bu və ya digər ideyanı hansı kontekstdə qiymətləndirdiyinizi nəzərdən keçirməyə çalışın. Yalnız keçmiş təcrübəyə güvənməyin – yeni məlumatları öyrənin. Nəticə çıxarmaq üçün kifayət qədər faktınız olduğuna əmin olun və ifadələrinizi daha çevik formalaşdırmaq üçün nə edə biləcəyinizi düşünün (“demək olar ki, əminəm ..” və ya “düşünürəm ki, bəzi hallarda ..”). 

Qütbləşmiş düşüncə tərzi – standart müdafiə mexanizmidir, bir nüanslara diqqət etmək üçün şüurlu şəkildə səylər göstərə bilərik, xüsusən də obyektiv olmağa çətinlik çəkdiyimiz mövzularda. Doğrudur, çevik düşüncə tərzi hər zaman vacib deyil – kiçik qərarlar qəbul etmək üçün çox düşünməyə ehtiyac yoxdur. Buna baxmayaraq, konstruktiv dialoq qurmaq şansını saxlamaq üçün bunu tətbiq etmək zəruridir.