Trampın yaratdığı yeni böhran: Panama kanalı və onun tarixi
ABŞ-ın yeni seçilmiş prezidenti Donald Trampın Panama kanalına səfəri ABŞ-ın kanalın tarixindəki rolunu yenidən gündəmə gətirib. Panama kanalı tarixindəki mühüm mərhələlər və Trampın yaratdığı yeni böhranla bağlı maraqlı məlumatları diqqətinizə təqdim edirik
Prezidentlikdən əvvəl sosial şəbəkələrdəki açıqlamaları ilə böyük səs-küy yaradan və diplomatik əlaqələrlə bağlı narahatlıqları gündəmə gətirən Tramp ticarətdə sanksiya təhdidlərinin dozasını tədricən artırır. Tramp açıqlamalarında Panama kanalının ABŞ gəmilərinə tətbiq etdiyi tranzit xərclərinin çox yüksək olduğunu bildirərək, Panama ilə Çin əlaqələrini hədəfə alıb. Tramp lazım gələrsə kanalın ABŞ-ın nəzarətinə keçə biləcəyini deyib. Bəs, qlobal ticarətdə bu qədər strateji əhəmiyyət kəsb edən Panama kanalına tarixən kimin nəzarəti olub və o, hansı siyasi mühitdən yaranıb?
Hazırda Panama Respublikasının idarəsində olan və Süveyş kanalı ilə birlikdə dünyanın ən kritik iki süni su yolundan biri olan Panama kanalının tarixi olduqca mürəkkəbdir.
1800-cü illərdə ABŞ və Britaniya iş adamlarının Atlantik və Sakit okean sahilləri arasında daşıma xərclərini azaltmaq istəyindən yaranıb. Bu mövzuda uzun müddət davam edən ABŞ-Britaniya rəqabəti 1850-ci ildə imzalanan və Nikaraqua Respublikasından keçən ümumi kanalın yaradılmasını nəzərdə tutan Kleyten-Bulver müqaviləsi ilə sona çatdı. Amma bu Britaniya-Amerika kanal ortaqlığı planlardan kənara çıxa bilmədi.
Panama İsthmusunda kanal tikmək üçün ilk cəhd 1881-ci ildə o vaxt Panama ərazisinə sahib olan Kolumbiyanın güzəşti ilə Fransaya məxsus "Compagnie Universelle du Canal Interoceanique" şirkətinə verildi. Süveyş kanalını da inşa edən şirkət Panamada dəniz səviyyəsində qurulacaq kanal layihəsini hazırlayıb. Şirkət tərəfindən hazırlanan bu layihə, Panama coğrafi quruluşuna uyğun olmadığı səbəbilə fransız mühəndis Adolphe Godin de Lepinay tərəfindən etirazla qarşılanıb. Lakin Lepinayın etirazlarına məhəl qoyulmayıb və kanalın layihəsinə start verilib. Panamanın tropik torpaqlarına və iqliminə məhəl qoymamaq, yanlış texnologiya və epidemiyalar səbəbindən layihənin maliyyələşdirilməsi təmin olunmayıb və fransız şirkətinin layihəsindən imtina edilib. 9 illik uğursuz layihə cəhdi 20 mindən çox işçinin ölümünə və layihə şirkətinin iflasına səbəb olub. İndi kanal üçün yeganə ümid bölgədə kanal çətiri altında satışa çıxarıla bilən yeni bir şirkət yaratmaq idi.
1901-ci ildə ABŞ müdaxilə etdi. Həmin il imzalanan Hay-Pauncefote sazişi ilə özünə kanal çəkməyə icazə verən ABŞ, Panamada kanal layihəsinin iflasa uğramasından sonra ləğv edilən Fransa şirkətinin səhmlərini almaq və öz üzərinə götürmək niyyətini rəsmiləşdirdi. 1902-ci il Qaşıqçı Aktı ilə Kolumbiya ilə razılaşma əldə olunarsa layihə başlayacaqdı, lakin Kolumbiya Parlamenti ABŞ-ın təklif etdiyi maliyyə şərtlərini qəbuledilməz hesab edib və iki dövlət arasında razılıq əldə oluna bilməyib. ABŞ-ın o zamankı prezidenti Ruzvelt bu mübahisələrə ABŞ hərbi gəmilərini Panama şəhəri və Kolona göndərməklə cavab verib. Kolumbiyanın ABŞ-ın təhdidinə cavab verə bilməməsi nəticəsində Panama 1903-cü il noyabrın 3-də müstəqilliyini elan etdi. Panama müstəqillik qazandıqdan sonra tikinti və idarəetmə hüquqları ABŞ-a verilən Panama Kanalı layihəsi 1914-cü ildə tamamlandı.
Panama kanalından keçən əsas ticarət yolları
ABŞ-ın şərqində və Şərqi Asiya arasında, ABŞ-ın şərqində və Cənubi Amerikanın qərbində, Avropanın qərbində və Şimali Amerikada, Avropanın qərbində və Cənubi Amerikada, Şimali Amerikanın şərqində və Avstraliya arasında yerləşir. Beynəlxalq kanal trafikinə əsasən ABŞ və Şərqi Asiyanın şərq sahilləri boyunca nəqliyyat fəaliyyətlərini icra edir. Kanal vasitəsilə uzun tonluq yükdaşımalarda ilk 5 ölkə ABŞ, Çin, Yaponiya, Cənubi Koreya və Çilidir.
Yarandığı 1914-cü ildən 1979-cu ilə qədər tamamilə ABŞ-ın əlində olan Panama kanalının idarə edilməsi 1979-cu ildən Panama Respublikası və ABŞ-ın birgə yaratdığı Panama Kanalı Komissiyasına verilib. 1999-cu ildə onun idarə edilməsi tamamilə Panama Respublikası tərəfindən yaradılmış Panama Kanalı Müdiriyyətinə verildi. Bu gün hələ də bu quruma bağlı olan kanalın gəlirlərinin bir hissəsi hər il birbaşa Panama xəzinəsinə köçürülür. Panama bu məbləğin son maliyyə ilində 2,5 milyard dollar olduğunu bildirib.
