İnsanlar ÜST-dən daha ağıllıdırlar: Nassim Talebin proqnozları - MÜSAHİBƏ
"İnsanlar ÜST-dən daha ağıllıdırlar."
Nassim Taleb kimdir - Amerikalı publisist, iqtisadçı və ticarətçi. Taleb "Qara Qu quşu" adlı kitabı ilə dünyada məşhurlaşdı. "The Times" Talebi dövrümüzün ən görkəmli mütəfəkkiri adlandırır. Filosofun qlobal hadisələr haqqında təəccüblü dəqiq proqnozlar verməsi maraq doğurur.
- Üç il əvvəl sizdən insanlığa ən böyük təhdid nəyi hesab etdiyinizi soruşdum. İki təhdid açıqladınız, onlardan biri epidemiya idi. Gördüyünüz kimi, bu proqnoz gerçəkləşdi. Təəccüblüdür ki, Qərb ölkələri bu təhlükəyə, məsələn, Çindən daha az hazır idilər. Niyə belə oldu?
- Əvvəla, Qərbdə yalançı mütəxəssislər sinfi qeyri-adi dərəcədə güclü olduğuna görə belə bir fikir söyləndi:" Ürək infaktları ildə yarım milyon insanı öldürür, koronavirus isə hələki bir neçə insanı məhv edib. Gəlin infarktdan narahat olaq". Bu axmaqlıq idi, statistikada olanla virusun törədə biləcəklərini müqayisə edirdilər. Üstəlik, səhv vasitələrdən istifadə etdilər. Halbuki, geniş miqyaslı bir epidemiyanın qarşısını almaq üçün insanların düşündüklərini və hiss etdiklərini dinləmək kifayət idi. Fakt budur ki, hər bir insan təbiətcə paranoiddir: yeni və şübhəli hər şeydən qorxur. Bu, paranoya insanların həyatda qalmasına kömək edir. Lakin vəziyyət belədir ki, ABŞ-da strategiya universitetlərin psixologiya kafedraları tərəfindən formalaşdırılır. Bu psixoloqlar yanlış yanaşmaları məmurlara təlqin edir, onları rasional davranmağa, yəni instinktlərə qulaq asmamağa çağırır. Ancaq bu sinif yalançı ekspertlərin gerçəklik haqqında fikirlərini heç bir statistik hesablaması olmayan nənənizin düşüncələri ilə müqayisə etsəniz, problemlərin məğzini görərsiniz. Virusun nə qədər ciddi olduğunun qəbul edilməməsi, çox sayda insanın ölümünə səbəb oldu. Sinqapur, Tayvan, Cənubi Koreya kimi ölkələrin əvvəldən epidemiyanın öhdəsindən gəldiyini, Böyük Britaniya və ABŞ-ın isə çox pis tədbirlər gördüyünü görürük.
- Mənə elə gəlir ki, pandemiya müasir kapitalizmin özündə şübhə yaradır." İnsanlar bunun effektiv bir səhiyyə sistemi kimi ehtiyac duyduğu şeyləri vermədiyini başa düşməyə başlayırlar.
- Problem ondadır ki, həm kapitalizmə, həm də mərkəzləşməyə sahib ola bilməzsiniz. Qərb ölkələrində həddən artıq bürokratiya, həddən artıq tənzimləmə mövcuddur. Lakin pandemiya zamanı insanların dövlətdən daha ağıllı davrandıqları açıq şəkildə özünü büruzə verdi. Məsələn, indi sosial şəbəkələrin istifadəçiləri İsveç hökumətinin karantin elan etmədiyini göstərən fotoları yerləşdirirlər - bu fotolar qonaqlarla dolu restoranları göstərir. Ancaq reallıqda bu cür restoranların sayı azdır: bu ölkəyə gələnlərin sayı 90% azalıb. Yəni, yuxarıdan karantin tətbiq edilmədən belə, insanların çox sağlam bir reaksiyasını görürük. Mərkəzləşdirmə bir çox səriştəsiz təşkilatların yaranmasına səbəb olur. İndi mən Atlantada yaşayıram. Budur ABŞ Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzləri (CDC). Adi vətəndaşların necə davranacağına baxsan, nə qədər ağıllı və diqqətli olduqlarına heyran qalacaqsan. Məsələn, çoxları maska taxırlar. Sizin maskanız var?
- Bəli, bayıra çıxanda maska taxdım
- Düzdü. Lakin CDC hələ də maskaların virusdan nə qədər qoruduğunu araşdırır. İndi bu təşkilat və ÜST, əsasən insanları geyinməkdən çəkindirir - onun nümayəndələri mütəmadi olaraq maskaların virusdan 100% qorunmanı təmin etmədiklərini bildirirlər. Yaxşı, amma maska hər halda infeksiyaya maneədir. Qoy 30 faiz qorunma şansı versin. Bu nə deməkdir? İnsanlar onlardan istifadə etməyə başlasalar, epidemiyanın yayılması bir neçə dəfə azalacaq: bir maska taxdığınız zaman yoluxmağınız ehtimalı üç dəfə azalacaq və başqa bir insana yoluxdurma ehtimalınız doqquz dəfə azalacaq və s. Paradoks: adi insanlar bacarıqlı davranırlar və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı planetdəki ən səriştəsiz bir təşkilatdır. İnsanlar ÜST-dən daha ağıllı idilər. Ancaq mərkəzləşdirmə həmişə pis deyil - bunu savadlı insanlar həyata keçirirsə, bəhrəsini verir. Məsələn, Tayvanda, hökumətin insanları maska taxmağa məcbur etdiyi və bir sıra digər ehtiyat tədbirlərini ciddi şəkildə yerinə yetirdiyində, virus qurbanlarının sayı beş və ya doqquz oldu – yəni əhəmiyyətsiz rəqəmdir.
- Sistemin insanlar üçün daha çox xeyir verə bilməsi üçün hər hansı bir yolu varmı?
- Düşünürəm ki, həlli lokallaşdırmanı gücləndirmək, yerli icmaları inkişaf etdirməkdir - ümumiyyətlə problemlərə daha həssaslıqla cavab verirlər. Məsələn, Nyu York indi ABŞ federal hökumətindən daha ağıllı davranır. Fransadakı Marsel, ölkə hökumətindən daha təsirli bir şəkildə hərəkət etdi. Təşkilatları, öz işləri yardımçılıq prinsipinə əsaslanarsa, səmərəli fəaliyyət göstərə bilər. İntibah dövründə, epidemiya başlayanda bir çox şəhərlər öz giriş qapılarını bağladılar - bununla da yox olmaqdan xilas oldular. İndi bu, daha çox elmi səviyyədə edə bilərlər, məsələn, virusa qarşı qanında antiteli olan insanlara arayış verə bilərlər ki, onlar sərbəst səyahət edə bilsinlər. Ancaq indi hökumətlər insanları kilidləməklə məşğuldur, hamı evdə oturur. Biz bilmirik ki, virus immmunitetimizə necə təsir edir
- Bəs epidemiya insanların dünyagörüşünə necə təsir edəcək?
- Biz sizinlə Zoom vasitəsilə danışırıq. Bu artıq özü bir faktdır. Pandemiya onlayn-tıhsilə keçidi sürətləndirəcək. İndiki universitetlər lazım olmayacaq. Təhsil müəssisələri onlayn hesabına ciddi şəkildə xərclərinə qənaət edə bilərlər, Bu bina, logistika xərcləri və s.-dir. Bu eynilə digər şirkətlərlə də baş verəcək. Pandemiya sayəsində əksər şirkətlər başa düşdülər ki, evdən işləmək tamamilə mümkündür. Bu o demək deyil ki, ofislər yox olacaq, ancaq sayı azalacaq və insanlar hər gün ofislərə getməyəcək.
Onsuz da istehlakçı vərdişləri dəyişir - özünü təcrid vəziyyətində olan insanlar çox sayda lazımsız şeyləri almağı dayandırırlar. Bu mənada yaxşı köhnə günlərin geri dönüşü var. Böhran həm də şəhərləşməni dayandıracaq. Bir çox insanlar artıq mərkəzlərdən kənarlara, kəndlərə köçürlər. Bu gördüyüm birinci nəticədir. İkincisi, turizm sənayesi çətin ki, bərpa olunsun: otellər, turbüroları pandemiya məhv etdi. Artıq çoxdandır ki, aviaşirkətlər böyük məbləğdə gəlirləri biznes-uçuşlardan götürür, turizmdən deyil. İndi insanlar həyatlarının keyfiyyətini yalnız ölkəyə deyil, müəyyən şəhərə uyğun seçə bilərlər. Məsələn, Ohayo qubernatoru Donald Trump-dan daha yaxşı bir iş görür. Bu Ohayaya köçmək üçün bir səbəbdir.
Mənbə: rbk
