Təhsildə pərakəndəlik: xərclər artır, nəticələr geriləyir

İnsan kapitalı – müasir dövlətlərin iqtisadi, sosial və mədəni inkişafının əsas dayağıdır. Əgər təhsil, bilik yaradılması və mədəni mühitdə davamlı inkişaf təmin olunmursa, nə iqtisadi artım dayanıqlı ola bilir, nə də sosial sabitlik uzunmüddətli olur. Azərbaycan üçün də bu məsələ prioritetdir. Lakin mövcud mənzərə göstərir ki, ölkədə insan inkişafına yönələn siyasət çox vaxt parçalanmış və koordinasiyadan uzaq şəkildə həyata keçirilir.

Pərakəndə idarəetmənin doğurduğu zəncirvari problemlər

Elm və Təhsil Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi, Gənclər və İdman Nazirliyi həm siyasəti formalaşdırır, həm də icrada birbaşa iştirak edir. Bu isə dövlət idarəçiliyində maraqların toqquşmasına gətirib çıxarır. Nəticədə büdcəyə əlavə yük yaranır, resurslar səmərəsiz xərclənir, ən əsası isə əldə edilən nəticələr zəif qalır.

Bu pərakəndəlik yalnız təhsil sferasında deyil, bütövlükdə insan inkişafının strateji hədəflərinə zərbə vurur. Sağlam, bilikli və mədəni immunitetə sahib nəsil yetişdirilmədikcə iqtisadiyyatda sağlam işçi qüvvəsi azalır, səhiyyə xərcləri artır, sosial sistem yüklənir, hərbi təhlükəsizlik də zəifləyir.

Xərclər artır, nəticələr geriləyir

Rəqəmlər maraqlı ziddiyyəti üzə çıxarır: 2019–2023-cü illərdə Azərbaycanda bir təhsilalana düşən dövlət xərci 635–1148 ABŞ dolları olub. Bu göstərici Ermənistandan 20–25% yüksək, Gürcüstan və Ukrayna ilə isə təxminən eyni səviyyədədir. Yəni vəsaitlər az deyil. Amma beynəlxalq qiymətləndirmələrdə ən zəif nəticə məhz Azərbaycanda qeydə alınıb.

Üstəlik, metodoloji boşluq da var: Azərbaycan bu qiymətləndirmələrdə yalnız Bakı məktəbləri ilə təmsil olunub, halbuki digər ölkələr bütün bölgələrdən seçilmiş məktəbləri təqdim ediblər. Bu, həm ölkə üzrə real mənzərəni təhrif edir, həm də nəticələrin düzgün analizini mümkünsüzləşdirir.

Metodoloji çərçivə və paralel analitika ehtiyacı

Görünən odur ki, problem yalnız idarəetmədəki pərakəndəliklə məhdudlaşmır, həm də nəticələrin necə ölçülməsi ilə bağlıdır. Təhsildə keyfiyyəti qiymətləndirmək üçün iki əsas yanaşma vacibdir:

Metrik qiymətləndirmə – şagird–müəllim nisbəti, məzun göstəriciləri, beynəlxalq test nəticələri, dövlət xərclərinin ÜDM-də payı.

Keyfiyyət yönümlü qiymətləndirmə – kurikulumun məzmunu, pedaqoji yanaşmaların müasirliyi, təhsildə bərabərlik, regional balans, biliklərin real həyatda tətbiqi.

Bütün yeni qanun və proqramlar əvvəlcə elmi ölçülərlə araşdırılmalı, daha sonra çoxregionlu pilot layihələrlə yoxlanılmalıdır. Təəssüf ki, bu praktika Azərbaycanda ardıcıl şəkildə tətbiq olunmur.

Digər mühüm məsələ – paralel analitikadır. Hazırda təhlillər əsasən nazirliklərin hesabatlarına söykənir. Halbuki Dövlət Statistika Komitəsi, universitetlər, QHT-lər və beynəlxalq təşkilatların məlumatları ilə müqayisə aparılmadan obyektiv mənzərəni görmək mümkün deyil. Bu yanaşma büdcə xərclərinin səmərəliliyini artırar, gizli qalan problemləri üzə çıxarar və qərarların dayanıqlılığını təmin edər.

Regionlararası fərqlərin dərinləşməsi

Azərbaycan reallığında rayonlararası təhsil fərqləri daha qabarıqdır. Ucqar ərazilərdə kadr çatışmazlığı, laboratoriya və İKT təminatında boşluqlar, sinif sıxlığı, metodik zəifliklər ciddi baryer yaradır. Bu fərqlərin aradan qaldırılması üçün müəllimlərin regionlararası rotasiyası, təcrübə mübadiləsi və xüsusilə qadın müəllimlərin mobilliyinə dəstək mexanizmləri əhəmiyyətlidir. Belə mexanizmlər həm gender balansını, həm də təhsil keyfiyyətini artırar.

Beynəlxalq təcrübə: kimin yolu daha uğurludur?

Postsovet ölkələrinin təcrübəsi müqayisə ediləndə maraqlı mənzərə ortaya çıxır:

Gürcüstan daha liberal və şəffaf icra mexanizmləri quraraq çevik model formalaşdırıb.

Ukrayna qanunvericilikdə Avropa standartlarına uyğun çərçivə yaratsa da, siyasi-iqtisadi böhran tətbiqi zəiflədir.

Ermənistan formal uyğunlaşma etsə də, maddi-texniki boşluqlar islahatların qarşısını alır.

Azərbaycan isə əhatəli qanunvericilik bazasına malik olsa da, regional bərabərsizlik, kadr çatışmazlığı və analitik zəiflik səbəbilə real nəticələr məhduddur.

Korrupsiya: ən böyük təhlükə

Təhsil sahəsində korrupsiya riski postsovet məkanında ortaq problemdir. Azərbaycanda bu, daha çox ali təhsil sistemində özünü göstərir: qeyri-rəsmi ödənişlər, obyektivliyin zəifliyi, şəffaflıq problemləri. Gürcüstan 2000-ci illərdən bəri sərt tədbirlər görərək təhsil sistemində korrupsiya səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb. Bu model Azərbaycana da nümunə ola bilər.

Çıxış yolu: vahid idarəetmə və qeyri-dövlət sektorunun rolu

Ekspertlərin təklif etdiyi əsas həll – insan inkişafı üzrə vahid dövlət qurumunun yaradılmasıdır. Bu qurum təhsil, mədəniyyət, elm, idman və incəsənət sahələrində siyasət və tənzimləməni birləşdirəcək. Amma icra funksiyası daha çox qeyri-dövlət sektoruna ötürülməlidir: sahibkarlar, QHT-lər, vəqflər və bələdiyyələr dövlət subsidiyası ilə birlikdə bu prosesdə iştirak edə bilərlər.

Pilot mərhələ kimi 76 inzibati ərazidə mövcud məktəblər bazasında “sağlam təhsil məktəbləri” şəbəkəsinin yaradılması təklif olunur. Peşə məktəblərinin isə birbaşa işəgötürənləri təmsil edən qeyri-kommersiya qurumlarının balansına verilməsi həm tədrisin keyfiyyətini, həm də əmək bazarı ilə uyğunluğu artıra bilər.

Nəticə: insan kapitalının gələcəyi necə qorunacaq?

Azərbaycanın təhsil sistemi qarşısında iki seçim var: ya mövcud pərakəndə idarəetmə, metodoloji boşluqlar və korrupsiya ilə barışmaq, ya da vahid və şəffaf idarəetmə, elmi əsaslı ölçmələr, paralel analitika və qeyri-dövlət sektorunun güclü iştirakı ilə insan kapitalının inkişafını təmin etmək.

Unutmayaq ki, insan kapitalı yalnız sosial rifahın deyil, həm də iqtisadi dayanıqlığın və milli təhlükəsizliyin əsasıdır. Təhsil xərcləri artır, amma bu xərclər nəticəyə çevrilmədikcə dövlətin maliyyə yükü də, itirdiyi fürsətlər də böyüyəcək.